Gesta apud Zenophilum: Autos de um processo judicial preservados em uma coletânea sobre as origens da controvérsia donatista (Século IV d.C)

Edição crítica, tradução e comentários

Autores

  • Julio Cesar Magalhães de Oliveira Univeridade de São Paulo

DOI:

https://doi.org/10.34024/herodoto.2024.v9.20083

Palavras-chave:

África do Norte, Cristianismo antigo, Donatismo, História do Direito, Língua Latina

Resumo

O objetivo desta publicação é apresentar (pela primeira vez em língua portuguesa) uma tradução comentada dos Gesta apud Zenophilum, autos de um processo julgado pelo governador da Numídia Domício Zenófilo, em 320, e transmitido como parte de um dossiê antidonatista no apêndice do tratado de Optato de Mileve contra o bispo donatista Parmeniano. Os autos desse processo são um dos documentos mais importantes de que dispomos para a compreensão dos primeiros tempos do cisma que dividiu a Igreja na África do Norte nos séculos IV e V entre donatistas e cecilianistas, mas possuem também um enorme interesse histórico pelas luzes que lançam sobre questões tão diversas quanto a evolução da língua falada e a história do Direito, o desenvolvimento das instituições públicas e as condições materiais da implantação das comunidades cristãs nos primeiros anos do século IV. Esta edição crítica propõe uma leitura do texto latino com aparato crítico, seguida de uma tradução com notas explicativas de caráter tanto filológico, quanto histórico. Ela é também precedida de uma introdução que visa apresentar aos leitores o contexto que levou à produção da coletânea antidonatista, a natureza do processo julgado pelo governador Zenófilo, as características e contribuições dos Gesta e as escolhas do tradutor.

Métricas

Carregando Métricas ...

Downloads

Os dados de download ainda não estão disponíveis.

Biografia do Autor

  • Julio Cesar Magalhães de Oliveira, Univeridade de São Paulo

    Possui graduação em História pela Universidade Estadual de Campinas (1998), mestrado em História Social pela Universidade Estadual de Campinas (2001) e doutorado em História e Arqueologia do Mundo Antigo pela Université Paris Ouest Nanterre La Défense, antiga Université Paris X Nanterre (2006). De 2008 a 2013 foi professor de História Antiga da Universidade Estadual de Londrina. De 2019 a 2020 foi pesquisador visitante na École française de Rome (Itália). Atualmente, é professor de História Antiga da Universidade de São Paulo. Tem experiência na área de História, com ênfase em História Antiga, atuando principalmente nos seguintes temas: História Romana, Antiguidade Tardia, África romana, Trabalho e movimentos sociais urbanos, Boato e política, História a partir de baixo. (Fonte: Currículo Lattes)

Referências

Abreviações

AE = Année Épigraphique.

Aug. C. Cresc. = AVRELIVS AVGVSTINVS EPISCOPVS HIPPONIENSIS (Agostinho de Hipona). Contra Cresconium grammaticum et Donatistam libri quattuor. In: PETSCHENIG, Michael (ed.). Sancti Aurelii Augustini scripta contra Donatistas, Pars III. CSEL, 53. Viena: F. Tempsky, 1910, p. 201-274.

Aug. Ep. = AVRELIVS AVGVSTINVS EPISCOPVS HIPPONIENSIS (Agostinho de Hipona). Epistulae. GOLDBACHER, Alois (ed.). S. Aurelii Augustini Epistulae, Pars II: 31-123. CSEL, 34/2. Viena: F. Tempsky, 1904.

Aug. Ep. Divjak = AVRELIVS AVGVSTINVS EPISCOPVS HIPPONIENSIS (Agostinho de Hipona). Epistulae 1*-29*. DIVJAK, Johannes (ed.). S. Aurelii Augustini Epistulae ex duobos codicibus nuper in lucem prolatae. CSEL, 88. Viena: Verlag der Österreischische Akademie der Wissenschaften, 1981.

Cod. Iust. = Codex Iustinianus: KRÜGER, Paul (ed.). Corpus iuris civilis, vol. II: Codex Iustinianus. Berlin: apud Weidmannos, 1915.

Cod. Theod. = Codex Theodosianus: MOMMSEN, Theodor; MEYER, Paul M. (eds.). Theodosiani libri XVI, cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges novela ad Theodosianum pertientes. Berlin: apud Weidmannos, 1905.

Conc. Arl. = Concilium episcoporum Arelatense. In: MUNIER, Charles (ed.). Concilia Galliae, a. 314-506. Turnhout: Brepols, 1963, p. 4-6.

CSEL = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum.

Cypr. Ep. = CYPRIANVS EPISCOPVS CARTHAGINIENSIS (Cipriano, bispo de Cartago). Epistulae: DIERCKS, Gerardus Frederik (ed.). Sancti Cypriani episcopi Epistularum, 4 vols. CCL, 3, 1-4. Turnhout: Brepols, 1994, 1996, 1999.

Dig. = Digesta: KRÜGER, Paul (ed.). Corpus iuris civilis, vol. I: Digesta. Berlin: apud Weidmannos, 1908.

Eus. HE = EVSEBIVS CAESARIENSIS (Eusébio de Cesareia). Historia Ecclesiastica: BARDY, Gustave (ed.). Eusèbe de Césarée, Histoire ecclésiastique. 4 vols. SC, 31, 41, 44 e 53. Paris: Éditions du Cerf, 1952-1960.

GestLibFel = Anônimo, Quae gesta sunt inter Liberium et Felicem Episcopos. In: GÜNTHER, Otto (ed.). Epistulae imperatorum, pontificum, aliorum, inde ab a. 367 usque ad a. 553 datae. Avellana quae dicitur collectio. Pars I. CSEL, 35/1, 1895, p. 1-4.

Isid. Orig. = ISIDORVS EPISCOPVS HISPALENSIS (Isidoro de Sevilha). Origines (Etymologiae, opus imperfectum): LINDSAY, Wallace (ed.). Isidori Hispalensis Episcopi "Etymologiarum" sive "Originum" libri XX. 2 vols. Oxford: Clarendon Press, 1911.

Iust.Phil. Apol. = IVSTINVS MARTYR PHILOSOPHVS (Justino Mártir). Apologiae: MARCOVICH, Miroslav (ed.). Iustini Martyris "Apologiae pro Christianis". Berlin: De Gruyter, 1994.

Optat. = OPTATVS EPISCOPVS MILEVITANVS AFER (Optato, bispo de Mileve). Contra Parmenianum Donatistam: LABROUSSE, Mireille (ed.). Optat de Milève: Traité contre les Donatistes, 2 vols. SC, 412-413. Paris: Éditions du Cerf, 1995-1996.

Optat. App. II = OPTATI Appendix II = Acta purgationis Felicis episcopi autumnitani. In: Ziwsa (1893: 197-204).

Optat. App. IV = OPTATI Appendix IV = Concilium episcoporum Arelatense ad Siluestrum papam. In: Ziwsa (1893: 206-208).

Optat. App. X = OPTATI Appendix X = Epistola Constantini ad episcopos numidas. In: Ziwsa (1893: 213-216).

PaDon = Passio sancti Donati: DOLBEAU, François. La “Passio sancti Donati” (BHL 2303b): une tentative d’édition critique. In: Memoriam Sanctorum Venerantes: Miscellanea in onore di Monsignor Victor Saxer. Città del Vaticano: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1992, p. 251-267.

PCBE, I = MANDOUZE, A. (ed.). Prosopographie chrétienne du Bas-Empire. 1: Afrique. Paris: CNRS, 1982.

PLRE, I = JONES, A.H.M.; MARTINDALE, J.R.R.; MORRIS, J. (ed.). Prosopography of the Late Roman Empire. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1971.

Petr. Satyr. = PETRONIVS. Satyricon: MÜLLER, Konrad (ed.). Petronii Arbitri Satyricon cum apparatu critico. Munich: Heimeran, 1961.

SC = Collection Sources Chrétiennes.

Tert. Spect. = TERTVLIANVS. De spectaculis: TURCAN, Marie (ed.). Tertullien, Les Spectacles. SC, 332. Paris: Les Éditions du Cerf, 1986.

ThLL = Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig, 1900-. Disponível online em: https://thesaurus.badw.de/tll-digital/tll-open-access.html

Edições e traduções dos Gesta apud Zenophilum

BALUZE, Étienne. Miscellaneorum Liber II. Parisiis: apud Franciscus Muguet, 1679, p. 91-106, 480-490.

DEUTSCH, Martin. Drei Aktenstücke zur Geschichte des Donatismus. Berlin: W. Weber, 1875.

DUPIN, Louis-Ellies (ed.). Sancti Optati Afri Milevitani episcopi, De schismate donatistarum libri septem, Opera & studio. Antuerpiae: apud G. Gallet, 1702, p. 167-174.

EDWARDS, Mark (ed.). Optatus, Against the Donatists. Translated and edited by M. Edwards. Translated Texts for Historians. Liverpool: Liverpool University Press, 1997.

GEBHARDT, Oscar von. Ausgewählte Märtyrachten und andere Urkunden aus der Verfolgungszeit der christlichen Kirche. Berlin: Kessinger, 1902.

MAIER, Jean-Louis. Le dossier du Donatisme, vol. I. Berlin: Akademie-Verlag, 1987, p. 211-239.

MASSON, Jean-Papire. Gesta purgationis Caeciliani et Felicis. In: Gesta collationis Chartagini habitae Honorij Caesaris iussu inter catholicos & donatistas coram Marcellino, Parisiis: apud Marcum Orry, 1589 (apêndice).

MIGNE, Jean-Paul. Patrologia Latina, vol. VIII. Paris: Vratet, 1844, col. 726-742.

RIZZOTTI, Andrea. Drammi senza regista. Gesta apud Zenophilum e Acta purgationis Felicis episcopi Autumnitani: edizione con introduzione, traduzione e commento. Tesi di laurea, Università di Pisa, 2016.

ROUTH, Martin Joseph. Reliquiae Sacrae, sive Auctorum fere jam perditorum secundi tertiique saeculi post Christum natum quae supersunt, vol. IV. Oxonii: ex Typ. Academico, 1846, p. 320-335.

VASSAL-PHILLIPS, Oliver Rodie (ed.). The work of St. Optatus bishop of Milevi Against the Donatists with Appendix. Translated into English with notes critical, explanatory, theological and historical. London; New York: Longmans; Green, 1917.

VON SODEN, Hans Freiherr. Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatismus. Bonn: A. Marcus und E. Weber, 1913, p. 37-50.

ZIWSA, Karl (ed.). Sancti Optati Milevitani libri VII, accedunt decem monumenta vetera ad Donatistarum historiam pertinentia. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, v. 26. Vindobonae: F. Tempsky, 1893, p. 185-197.

Bibliografia citada

BAGNALL, Roger S. Currency and Inflation in Fourth Century Egypt. BASP Suppl. 5. Chico, California: Scholars Press, 1985.

BARNES, Timothy D. The Beginnings of Donatism. The Journal of Theological Studies, n.s., v. 26, n. 1, p. 13-22, Apr. 1975.

BOND, Sarah E. Trade and Taboo: Disreputable Professions in the Roman Mediterranean. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2016.

BRETT, Michael; FENTRESS, Elizabeth. The Berbers. Malden-MA: Blackwell, 1996.

BROWN, Peter. Poverty and Leadership in the Later Roman Empire. Hanover: University Press of New England, 2002.

BROWN, Peter. Santo Agostinho: uma biografia. Trad. Vera Ribeiro. Rio de Janeiro: Record, 2008.

CHADWICK, Henry. The Church in Ancient Society: From Galilee to Gregory the Great. Oxford: Oxford University Press, 2001.

DE VEER, Albert C. Les “Gesta apud Zenophilum consularem”. In: Œuvres de Saint Augustin: Traités anti-donatistes, IV, BA 31. Paris: Institut d’études augustiniennes, 1968, p. 802-804.

DE VEER, Albert C. Compte rendu de Lancel 1967. Revue de Études Augustiniennes, v. 15, n. 3-4, p. 308-309, 1969.

DU CANGE, C. et al. Glossarium mediae et infimae latinitatis. Niort: L. Favre, 1883‑1887.

DUCHENSNE, Louis. Le dossier du donatisme. Mélanges de l’École française de Rome, série Antiquité, v. 10, p. 589-650, 1890.

DUVAL, Yvette. Le gouverneur de Numidie dans sa capitale. Le lieu et les acteurs du procès de l’évêque de Cirta en 320. Antiquité Tardive, v. 6, p. 193-207, 1998.

DUVAL, Yvette. Chrétiens d’Afrique à l’aube de la paix constantinienne. Les premiers échos de la grande persécution. Paris: Institut d’études augustiniennes, 2000.

DUVAL, Yvette. Les chrétiens d’Occident et leur évêque au IIIe siècle. Plebs in ecclesia constituta (Cyprien, Ep. 63). Paris: Institut d’ Études Augustiniennes, 2005.

FAIVRE, Alexandre. Les premiers laïcs. Lorsque l’Église naissait au monde. Strasbourg: Éditions du Signe, 1999.

FERRI, Rolando. Witness and Lawyer in the Roman Courts. Linguistic Strategies of Evasiveness and Intimidation in Roman Trial Debates. Incontri di filologia classica, v. 12, p. 57-99, 2012-2013.

FÉVRIER, Paul-Albert. Approches du Maghreb romain: pouvoirs, différences et conflits. Vol. 2. Aix-en-Provence: ÉDISUD, 1990.

FLOHR, Miko. Fullones and Roman Society: A Reconsideration. Journal of Roman Archaeology, v. 16, p. 447-450, 2003.

FUNARI, Pedro Paulo A. Considerazioni sull’anfora e la terminologia latina dei vasi recipienti. Limes, Santiago de Chile, v. 12, p. 106-115, 2000.

FREND, William. The Donatist Church: A Movement of Protest in Roman Africa. Oxford: Clarendon Press, 1952.

FREND, William. The Seniores laici and the Origin of the Church in North Africa. Journal of Theological Studies, v. 12, n. 2, p. 280-284, 1961.

GARCÍA MAC GAW, Carlos. Le problème du baptême dans le schisme donatiste. Bordeaux; Paris: Ausonius; De Boccard, 2008.

HOOGTERP, Pieter Willem. Deux procès-verbaux donatistes. Quelques aspects du latin parlé en Afrique au commencement du quatrième siècle. Archivum Latinitatis Medii Aevi, v. 15, n. 1, p. 39-112, 1940.

JIMÉNEZ SÁNCHEZ, Juan Antonio. Obispos y gladiadores: el recurso a los profesionales del anfiteatro en disputas por la elección episcopal. Polis, v. 23, p. 89-114, 2011.

KASTER, Robert A. Guardians of Language: The Grammarian and Society in Late Antiquity. Berkeley: The University of California Press, 1988.

KOTULA, Tadeusz. Snobisme municipal ou prospérité relative? Antiquités Africaines, v. 8, p. 111-131, 1974.

KRIEGBAUM, Bernhard. Kirche der Traditoren oder Kirche der Märtyrer: Die Vorgeschichte des Donatismus. Innsbruck; Wien: Tyrolia Velag, 1986.

LANCEL, Serge. Aux origines du Donatisme et du mouvement des Circoncellions. Cahiers de Tunisie, v. 57, p. 183-188, 1967.

LANCEL, Serge. Actes de la Conférence de Carthage en 411. Tome I: Introduction générale. Sources chrétiennes, v. 194. Paris: Cerf, 1972.

LANCEL, Serge. Les débuts du donatisme: la date du « Protocole de Cirta » et de l’élection épiscopale de Silvanus. Revue des Études Augustiniennes, v. 25, p. 217-229, 1979.

LANCEL, Serge. Saint Augustin. Paris: Fayard, 1999.

LANCEL, Serge. Compte rendu d’Y. Duval, Chrétiens d’Afrique à l’aube de la paix constantinienne. Revue d’Histoire Ecclésiastique, v. 97, n. 1, p. 180-188, 2002.

LEPELLEY, Claude. Les cités de l’Afrique romaine au Bas-Empire. 2 vols. Paris: Institut d’études augustiniennes, 1979-1981.

LEPELLEY, Claude. Chrétiens et païens au temps de la persécution de Dioclétien: le cas d’Abthugni. In: _____. Aspects de l’Afrique romaine: les cités, la vie rurale, le christianisme. Bari: Edipuglia, 2001, p. 321-328.

LINDSAY, Wallace M. (ed.). Paleographia Latina. Vol. 5. Oxford: Oxford University Press, 1927.

LUCAS, Christian. Notes on the Curatores Rei Publicae of Roman Africa. Journal of Roman Studies, v. 30, p. 56-74, 1940.

MAGALHÃES DE OLIVEIRA, Julio Cesar. Potestas Populi. Participation populaire et action collective dans les villes de l’Afrique romaine tardive (vers 300-430 apr. J.-C.). Turnhout: Brepols, 2012.

MATTEI, Paul. Compte rendu d’Y. Duval, Chrétiens d’Afrique à l’aube de la paix constantinienne. Revue des Études Latines, v. 80, p. 398-401, 2002.

MATTEI, Paul. Compte rendu d’Y. Duval, Les chrétiens d’Occident et leur évêque au IIIe siècle. Revue d’Histoire Ecclésiastique, v. 102, p. 972-981, 2007.

MENANT, François. “Qu’est-ce que le peuple au Moyen Âge?”. Mélanges de l’École française de Rome - Moyen Âge [Online], v. 131-1, 2019. Disponível em: http://journals.openedition.org/mefrm/5291. Acesso: 15/10/2023.

MILLAR, Fergus. The Emperor in the Roman World (31 BC – 337 AD). London: Duckworth, 1977.

MOHRMANN, Christine. Les dénominations de l’église en tant qu’édifice en grec et en latin au cours des premiers siècles chrétiens. Revue des Sciences Religieuses, Paris, v. 36, fasc. 3-4, p. 155-174, 1952.

MONCEAUX, Paul. Histoire littéraire de l’Afrique chrétienne depuis les origines jusqu’à l’invasion arabe. T. 4: Le Donatisme. Paris: E. Leroux, 1912.

PEÑA, Theodore J. Roman Pottery in the Archaeological Record. New York: Cambridge University Press, 2007.

PETSCHENIG, Michael. Besprechung der Ausgabe Ziwsas. Berliner philologische Wochenschrift, v. 14, p. 457-463, 1894.

PIETRI, Charles. Roma Christiana: Recherches sur l’Église de Rome, son organisation, sa politique, son idéologie, de Miltiade à Sixte III, 311-440. BÉFAR, 224. Roma : École française de Rome, 1976.

PIETRI, Charles. Les pauvres et la pauvreté dans l'Italie de l'Empire chrétien (IVe siècle). In: Miscellanea historiae ecclesiasticae, Actes du VIe Colloque de Varsovie (1978). Bruxelles, 1983, p. 267-300.

PIETRI, Lucy; DUVAL, Yvette; PIETRI, Charles. Peuple chrétien ou plebs: le rôle des laïcs dans les élections ecclésiastiques en Occident. In: Institutions, société et vie politique dans l'Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ronde autour de l'œuvre d’André Chastagnol (Paris, 20-21 janvier 1989). Publications de l’École française de Rome, 159. Rome: École Française de Rome, 1992, p. 373-395.

REBILLARD, Éric. Les areae carthaginoises (Tertullien, Ad Scapulam 3, 1): cimetières communautaires ou enclos funéraires de chrétiens? Mélanges de l’École française de Rome, série Antiquité, v. 108, n. 1, p. 175-189, 1996.

REBILLARD, Éric. The Care of the Dead in Late Antiquity. Translated by Elizabeth Trapnell Rawlings and Jeanine Routier-Pucci. Ithaca; London: Cornell University Press, 2009.

RIGGS, David. Placing the Christian Basilicas of Pre-Constantinian North Africa in Their Architectural Context. Studia Patristica, v. 39, p. 103-107, 2006.

RIVES, J. B. Religion and Authority in Carthage from Augustus to Constantine. Oxford: Clarendon Press, 1995.

ROHMANN, Dirk. Christianity, Book-Burning and Censorship in Late Antiquity. Berlin: De Gruyter, 2016.

ROSSI, Alessandro. Muscae Moriturae Donatistae Circumvolant. La costruzione di identità “plurali” nel cristianesimo dell'Africa romana. Milano: Ledizioni, 2013.

ROUECHÉ, Charlotte. Acclamations in the Later Roman Empire: New Evidence from Aphrodisias. Journal of Roman Studies, v. 74, p. 181-199, 1984.

RUGGIERI, Paola. Costantino “conditor urbis”: la distruzione di Carta da parte di Massenzio e la nuova Costantina. In: ____. “Africa ipsa parens alla Sardiniae”: Studi di storia antica e di epigrafia. Sassari: Edizioni Sassari, 1999, p. 61-72.

SEECK, Otto. Quellen und Urkunden über die Anfänge des Donatismus. Zeitschrift für Kirschengeschichte, v. 10, p. 505-568, 1889.

SHAW, Brent D. The Elders of Christian Africa. Cahiers des Études Anciennes, v. 14, p. 207-226, 1982.

SHAW, Brent D. Sacred Violence: African Christians and Sectarian Hatred in the Age of Augustine. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.

SIMONETTI, Mario. Recensione di Duval (2000). Rivista di Storia e Letteratura Religiosa, v. 38, p. 367-371, 2002.

TEITLER, H. C. Notarii and Exceptores: An Inquiry into Role and Significance of Shorthand Writers in the Imperial and Ecclesiastical Bureaucracy of the Roman Empire. Amsterdam: J. C. Gieben, 1985.

ULRICH, Roger B.; QUENEMOEN, Caroline K. A Companion to Roman Architecture. Malden, MA: Wiley Blackwell, 2014.

VÖLTER, Daniel E. J. Der Ursprung des Donatismus nach den Quellen untersucht und dargestellt. Freiburg: Mohr, 1883.

WHITE, L. Michael. Building God’s House in the Roman World: Architectural Adaptation among Pagans, Jews and Christians. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1990.

WILSON, Andrew I. The Archaeology of Roman fullonica. Journal of Roman Archaeology, v. 16, p. 442-446, 2003.

ZOCCA, Elena. L’identità cristiana nel dibattito fra cattolici e donatisti. Annali di storia dell’esegesi, v. 21, p. 109-130, 2004.

Downloads

Publicado

2025-06-20

Como Citar

Gesta apud Zenophilum: Autos de um processo judicial preservados em uma coletânea sobre as origens da controvérsia donatista (Século IV d.C): Edição crítica, tradução e comentários. (2025). Heródoto: Revista Do Grupo De Estudos E Pesquisas Sobre a Antiguidade Clássica E Suas Conexões Afro-asiáticas, 9(1), 364-445. https://doi.org/10.34024/herodoto.2024.v9.20083